Aydın Adnan Menderes Üniversitesi
İletişim Fakültesi / Gazetecilik Bölümü
Öğrenci Uygulama Haber Sitesi

Son yıllarda Türkiye ve dünyada sıklıkla duyduğumuz, sosyal ve geleneksel medyayı bir hayli meşgul eden bir kavram ortaya çıktı: Gıda tağşişi. Peki nedir bu gıda tağşişi? Gıda tağşişini önlemek için ne gibi çalışmalar yapılmaktadır?

Gıda tağşişi hakkında merak edilenleri öğrenebilmek için Aydın Adnan Menderes Üniversitesi  Gıda Mühendisliği Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Didem Peren Aykas Çinkılıç ile bir araya geldik.

Gıda tağşişi nedir?

Gıda sahteciliği üst başlığı altında ele alınması gereken bu kavram, gıda tağşişi ve taklidi olarak ikiye ayrılmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığının 5996 sayılı veteriner hizmetleri, bitki sağlığı, gıda ve yem kanununa göre tağşiş, kanun kapsamındaki ürünlere, temel özelliğini veren öğelerin ve besin değerlerinin tamamının veya bir bölümünün, mevzuata aykırı olarak çıkartılmasını veya miktarının değiştirilmesini ya da aynı değeri taşımayan başka bir maddenin, o madde yerine aynı maddeymiş gibi katılmasını ifade eder. Yine aynı kanun kapsamında bulunan taklit ise kanun kapsamındaki ürünlerin şekil, bileşim ve nitelikleri itibariyle yapısında bulunmayan özelliklere sahip veya başka bir ürünün aynısıymış gibi göstermeyi ifade eder.

Gıda tağşişi ile ilgili yasal düzenlemeler nelerdir?

Gıda tağşişi ile ilgili yasal düzenlemeler, Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığının 5996 sayılı veteriner hizmetleri, bitki sağlığı, gıda ve yem kanununa göre belirlenir.söz konusu kanuna göre gıda ve yemde taklit ve tağşiş yapılamaz. Taklit ve tağşiş yapılmış ürün işleme tabi tutulmaz, piyasaya arz edilemez. Gıda ve yem işletmecileri ürettikleri, ithal ettikleri, kendi adı ve ticari unvanı ile piyasaya arz ettikleri ürünün mevzuata uygunluğundan sorumludur. Üretilen, ithal edilen ve piyasaya arz edilen ürünlerin, mevzuata uygunluğunun doğrulanması, kontrol görevlilerince resmi kontrollerle yapılır. Yapılan resmi kontrollerde uygunsuzluk tespit edilmesi halinde, kanunda belirtilen idari yaptırımlar uygulanır. Bu idari yaptırımlar da eğer firmanın ilk suçuysa, yıllık gayri safi gelirleri üzerinden belirlenen bir para cezası uygulanır. Fiilin 3 yıl içerisinde ikinci kez tekrarlanması durumunda, Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunulur ve daha büyük yaptırımlar uygulanır. 

Gıda mühendislerinin gıda tağşişinin önlenmesindeki rolü nedir?

Gıda sahteciliğinin önlenmesinde gıda mühendisleri kritik bir rol üstlenmektedir çünkü gıda güvenliği ve kalitesinin korunmasında büyük bir sorumluluk taşırlar. Gıda mühendisleri, yapılabilecek uygunsuzluğun tespit edilmesi ve önlenmesi için bilimsel ve teknik bilgi birikimlerini kullanarak, çeşitli görevler üstlenirler. Örneğin üretim süreçlerini ve ürünleri sürekli olarak izleyerek, gıda maddelerinin belirlenen kalite standartlarına uygunluğunu kontrol ederler. Gıdada herhangi bir sahtecilik olup olmadığını anlamak için kimyasal analizler, duyusal değerlendirmeler ve fiziksel testler yaparlar. Ayrıca gıda mühendisleri, ulusal ve uluslararası gıda güvenliği yasalarını ve standartlarını yakından takip ederler. Bu yasalar doğrultusunda, üreticilerin uygun üretim tekniklerini kullanmasını ve tüketicilere doğru bilgi verilmesini sağlarlar. Gıda mühendisleri, hem tüketicileri hem de gıda üreticilerini taklit ve tağşişin zararları hakkında bilgilendirir ve doğru üretim uygulamaları konusunda onlara yol gösterir. Bunlara ek olarak gıda mühendisleri, gıda tedarik zincirinin her aşamasında izlenebilirlik sistemlerinin kurulmasını sağlayarak, hileli ürünlerin tedarik zincirine girmesini önlemeye yardımcı olurlar. Bu izlenebilirlik sistemleri, ürünün kaynağından tüketiciye kadar olan süreçte güvenliğini ve doğruluğunu kontrol etmeye olanak sağlar.

Tüketiciler gıda tağşişini nasıl ifşa edebilir? 

Tüketiciler gıda sahteciliği fark ettiklerinde ya da bu durumdan şüphelendiklerinde, çeşitli yollarla bu durumu ifşa edebilir ve yetkililere bildirebilirler. Bu yollara örnek vermek gerekirse; ilk olarak gıda tağşişi ile ilgili şüphelerini, Tarım ve Orman Bakanlığı'nın “ALO 174 Gıda Hattı” üzerinden bildirebilirler. Bu hat gıda güvenliği ihlallerini bildirmek için kullanılan bir sistemdir ve şikayetler doğrudan yetkililere iletilir. Bunun dışında belediyelerin, zabıta müdürlükleri ya da tüketici hakları derneklerine de durumu bildirebilirler. Ayrıca gıda ürününde bir hile ya da tağşiş olduğunu fark eden tüketici, ürünü satın aldığı yere durumu bildirebilir ve ürünün geri çağrılmasını talep edebilir. Tüketici, tağşişli ürünün iadesini yapmakla kalmayıp, üründen kaynaklanan zararları talep etmek amacıyla tüketici mahkemeleri ya da tüketici hakem heyetleri üzerinden yasal başvuruda bulunabilir. Bunun haricinde tüketiciler, eğer bir üründe tağşiş şüphesi varsa bağımsız bir laboratuvarda bu ürünlerin test edilmesini sağlayabilirler. Ayrıca gıda sahteciliğinin ifşa edilmesi konusunda sosyal medya ve dijital platformların gücü de unutulmamalıdır.

Gıda tağşişinin yapılmasının nedenleri nelerdir? 

Gıda sahteciliği, herkesin tahmin edebileceği üzere genellikle ekonomik kazanç elde etmek amacıyla yapılır. Fakat tek sebep bu değildir ve başka etkenler de bu hileli uygulamaya yol açabilir. Örneğin daha ucuz ham madde kullanımı, üretim süreçlerinin kısaltılması gibi. Çünkü kaliteli gıdaların üretimi için genellikle uzun ve maliyetli süreçler gerekir. Bunun yanında rekabet avantajı elde etme, yüksek kaliteli ham maddenin yetersizliği, küresel tedarik zincirinde yaşanan aksaklıklar, ürünlerin fiyatındaki dalgalanmalar ve tüketici farkındalığının düşük olması gibi.

Gıda tağşişinin en yaygın örnekleri nelerdir? 

Gıda sahteciliği ne yazık ki tüm gıda ürünü gruplarına uygulanabilmektedir. Dünyada ve ülkemizde, en başta sahteciliği yapılan ürün grubu yağlardır. Örneğin Aydın hem Türkiye’nin hem de dünyanın önemli zeytinyağı üreticilerinden biridir. Fakat gerek yerel gerekse ulusal basında, zeytinyağı sahteciliği ile çok sıklıkla yer almaktadır. Bunun yanında bal, mısır şurubu, glikoz şurubu veya başka tatlandırıcılarla karıştırılarak hacmi arttırılır ve maliyeti düşürülür. Ardından et ve et ürünleri gelmektedir, ucuz türler daha pahalı et türleri gibi satılabilmektedir. Bu konuda zaten yakın zamanda medyaya çok fazla haber yansıdı. Sonrasında süte su eklenmesi, sütün yağının azaltılması yaygın tağşiş yöntemlerindendir. Ayrıca tereyağına da bitkisel yağlar katılabilmektedir. Baharatların hacmini artırmak amacıyla düşük kaliteli veya sahte bileşenlerle karıştırılabilir. Örneğin safran yerine boyanmış başka bitkiler kullanılabilir, karabiberin içine toz veya başka maddeler karıştırılabilir. Kahve çekirdeklerinde ucuz olan Robusta türü, pahalı olan Arabica kahve türü olarak satılabilmektedir. Çay ise düşük kaliteli yapraklar, boya ve dolgu maddeleriyle karıştırılarak hacmi artırılır. Bu liste deniz ürünleri, alkollü içecekler, meyve suları, enerji içecekleri, un ve tahıl ürünleri şeklinde uzatılabilir.

Gıda tağşişini ifşa etmek için kullanılan teknolojiler nelerdir? 

Gıda sahteciliğini tespit etmek amacıyla kullanılan teknolojiler, gelişmiş analiz yöntemleri ve laboratuvar cihazlarından faydalanarak gıdalardaki hileleri ortaya çıkarmaya odaklanır. Bu teknolojiler hem tüketici güvenliğini sağlamak hem de üreticilerin yasalara uygunluğunu denetlemek için önemlidir. Bu amaçla kullanılan başlıca teknolojiler; titreşim spektroskopisi, sıvı ve gaz kromatografisi, kütle spektrometresi, DNA barkodlama ve moleküler biyoloji teknikleri, nükleer manyetik rezonans spektroskopisi, element analizi, izotop analizi, elektronik burun ve elektronik dil ve biyosensörler olarak sıralanabilir.

Gıda sahteciliğinin önüne geçebilmek için toplumun uygulayabileceği önerileriniz var mı? 

Gıda sahteciliğinden korunmak amacıyla, tüketiciler güvenilir sertifikalara (organik, coğrafi işaretli, ISO belgeli) sahip ürünleri tercih edebilirler. Bu durum sahtecilikten kaçınmada onlara yardımcı olabilir. Bu sertifikalar, ürünlerin kalite ve güvenlik standartlarına uygun olduğunu gösterir. Tüketiciler satın aldıkları ürünlerin nereden geldiğini ve nasıl üretildiğini öğrenmek için izlenebilirlik sistemlerinden faydalanabilirler. QR kodlar, mobil uygulamalar ve dijital platformlar sayesinde ürünün, tarladan sofraya olan yolculuğunu takip edebilirler. Tüketiciler, gıda üreticilerinden daha fazla şeffaflık ve hesap verebilirlik talep etmelidir. Gıda tağşişi ile karşılaşan tüketiciler, yetkili kurumlara (Tarım ve Orman Bakanlığı, gıda denetim kuruluşları) şikayetlerini iletmeli ve şüpheli ürünleri rapor etmelidir. Tüketiciler yerel ve ulusal yönetimlerden gıda güvenliği ve denetimleri konusunda daha sıkı önlemler talep edebilirler. Toplum gıda tağşişi yapanlara karşı caydırıcı cezaların uygulanmasını ve bu cezaların etkin bir şekilde uygulanmasını desteklemelidir. Ayrıca güvenilir ve köklü markaları tercih etmek, tağşiş riskini azaltmanın bir yolu olabilir. Piyasada itibarı yüksek olan markalar, kalite kontrol süreçlerine daha fazla önem verir ve tüketici güvenini korumak için daha titiz davranır.

Gıda tağşişinin resmi kurumlar dışında, tüketiciler tarafından tespit edilmesinin ne denli önemli olduğu aşikar. Temiz ve gerçek gıdaya erişimin zor olduğu bu günlerde, halkın olağandan daha fazla bilinçlenmesi en büyük temennimizdir. Bu doğrultuda gıda tağşişi ile ilgili verdiği bilgi ve önerilerden dolayı, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Gıda Mühendisliği öğretim üyelerinden Doç. Dr. Didem Peren Aykas Çinkılıç’a  teşekkürlerimizi sunuyoruz. 

Haber: Mehmet Ayboğan