Aydın Adnan Menderes Üniversitesi
İletişim Fakültesi / Gazetecilik Bölümü
Öğrenci Uygulama Haber Sitesi

Forbes ailesinin İzmir’den Aydın’a uzanan ticari faaliyetleri, Osmanlı’nın zorlu dönemlerinde İngiliz tüccarların etkisini yansıtmaktadır. Nevzat Biçer Parkı’ndaki Forbes fabrika bacası ve Buca’daki Forbes Caddesi, Forbes ailesinin mirasını simgeliyor. Atatürk Devlet Hastanesi, halk arasında eski SSK Hastanesi olarak bilinmektedir ve bu hastane, 1950’li yıllarda Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından satın alınmadan önce Forbes Köşkü olarak hizmet vermekteydi. Bu dönüşüm, köşkün tarihi önemini bir kez daha gözler önüne sermektedir.

Levantenler, Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı Avrupa’dan gelen ve liman kentlerinde ticaretle uğraşan bir topluluktur. Fransızların öncülüğünde Osmanlı topraklarına yerleşmiş ve halk arasında “Frenk” olarak anılmışlardır. Levanten ailelerinden Forbes’ler, 1851 yılında Söke’de ilk meyan kökü değirmenini kurarak ticari faaliyetlerine başlamış ve zamanla Aydın, Kuşadası, Nazilli ve Manisa’da fabrikalar kurarak servetlerine servet katmıştır. Osmanlı Devleti’nin vergi bile almadığı bu dönemde Levantenler, büyük bir ticaret ağı oluşturmuştur. Bu konudaki bilgileri öncelikle emekli öğretmen ve araştırmacı yazar Havva Çetintürk’ten aldık. SSK Hastanesi’nin eski durumu ve oradaki göçle ilgili bilgileri ise hastanede görev yapan Sabri Aktemur’un oğlu Yüksel Aktemur’dan dinledik. Forbes ailesiyle ilgili bilgilerimizi ise Forbes Köşkü’nde aşçı olarak çalışan Emine Hanlı’nın oğlu Yüksel Hanlı’dan derledik. Şimdiki Nevzat Biçer Parkı’nın bulunduğu yerdeki fabrikada mühendis olarak çalışan David, eşi Jenny ve oğulları Bobby ile birlikte burada yaşamıştır. Bu tanıklıklar, Levantenlerden Forbes ailesinin bölge ekonomisi ve sosyal yapıya etkilerini anlamak için önemli bir kaynak sağlamaktadır.

Forbes Köşkü ve kundaklama olayı

Araştırmacı yazar Havva Çetintürk’ün yaptığı çalışmalar ve görüştüğü kişilerin aktarımları doğrultusunda, İzmir’de ticaretle uğraşan Forbes ailesi, 1908 yılında tamamlanan ve kulesinden tüm Şirinyer ile Buca’yı görebildikleri seyirlikli köşkte oturmaktaydı. İşlerini gören yardımcıları, bahçıvanları ve atları için seyisleri olduğunu söyleyen araştırmacı yazar Havva Çetintürk, “Köşk, George King Forbes’in sevgilisi tarafından 1909 yılında kundaklanır. Çıkan yangın, terk edilen sevgilinin intikamı olarak yorumlanır ve köşk yeniden eski haline getirilir.” ifadelerini kulladı.

Atatürk’ün Forbes Köşkü’ne ziyareti ve saldırı olayı

Köşkün ve Forbes’lerin hikayesinin bununla bitmediğini, Atatürk’ün 1923 yılında eşi ile birlikte bu köşke davet edildiğini anlatan Çetintürk, “Atatürk ve eşi daveti kabul eder. Odalarına yerleştikten sonra Atatürk ve Latife Hanım köşkün bahçesinde gezintiye çıkarlar. Bu gezinti sırasında Gazi Mustafa Kemal, işe yeni alınmış bir bahçıvanın bıçaklı saldırısına uğrar. Latife Hanım durumu son anda fark edip saldırgana doğru atılır. Atamızı darbeden korur ancak elinden yaralanır. Bu olaydan sonra Forbes’ler İzmir’i terk ederler.” diye aktardı. Çetintürk ayrıca, “Bu köşkü Levanten ailelerden Rees ailesi aldı. Bir süre sonra onların elinden de çıkarak 1950’li yıllarda SSK tarafından satın alındı ve hastane polikliniği olarak kullanılmaya başlandı.” diyerek eklemede bulundu.

İzmir’den Aydın’a uzanan ticaret ve demir yolu hattı

Havva Çetintürk, İzmir’den başlayıp Aydın’a uzanan ticaret ve demiryolu hattının bölge ekonomisi açısından kritik önem taşıdığını belirtti. Çetintürk, “Şimdiki Atatürk Hastanesi’nin bulunduğu bölge, geçmişte meyan kökü arazisiydi. İngilizler bu alanı düzenleyerek köşk inşa etmiş ve yerleşmişlerdir. Aydın’daki Forbes ailesinin parlak dönemi, Osmanlı’nın zor dönemine denk gelir.” ifadelerini kullandı. Menderes Havzası’nın incir, zeytin ve meyan kökü gibi zengin ürünlerinin, İngiliz tüccarlar tarafından develerle İzmir’e taşınıp buradan da Amerika ve İngiltere’ye ihraç edildiğini aktaran Çetintürk, “Bu ticareti hızlandırmak için Sultan Abdülmecid, 1856 yılında ORC şirketine 50 yıllık imtiyaz vererek İzmir-Aydın arasında 130 kilometrelik bir demir yolu hattı inşa ettirmiştir. 10 yıl süren inşaat, 1866 yılında Sultan Abdülaziz Dönemi’nde tamamlanmıştır.” dedi. Çetintürk ayrıca, “Bu demiryolu, 1 Haziran 1935 yılında TCDD tarafından ORC şirketinden satın alınarak TCDD’nin denetimine girer. İngilizler de 1950 yılında imtiyaz süresinin bittiğini öne sürerek Aydın’dan giderler.” diye belirtti.

Forbes Köşkü ve Sosyal Sigortalar Hastanesi

1946 yılında Milas’tan Aydın’a gelin gelen Mahizer Salcıoğlu’ndan alınan bilgilere dayanarak Çetintürk, “Sosyal Sigortalar Hastanesi’nin Aydın-Denizli yoluna bakan kısmında, en az 70-75 yıllık ağaçlar, suyu olmayan bir süs havuzu ve sakin yürüme yolları yer almaktadır.” ifadelerini kullandı. Çetintürk, “Şimdiki hastanenin bulunduğu yerde, önceden İngiliz Evi ya da Forbes Köşkü olarak bilinen bir yapı vardı. 1950’li yılların başında bu köşk satılığa çıkarıldı.” şeklinde konuştu. Forbes ailesiyle bağlantılı bir İngiliz temsilcisi olan Poll, dönemin ticari ilişkilerinde önemli bir aracı rolü üstlenmiştir. Çetintürk, “Muharrem Salcıoğlu, dönemin ekonomik açıdan güçlü yerel tüccarlarından biri olup, İngilizlerden gaz yağı ve benzin alarak ticaret yapmaktaydı. Markası İngilizlere ait bir benzin istasyonunu ise Poll’un tavsiyesi üzerine kurmuştur.” diye ifade etti. Poll’un satış teklifi üzerine, Muharrem Salcıoğlu’nun gelini Mahizer Hanım ve kızını alarak köşke gittiğini anlatan Çetintürk, “Onları ev sahibi İngiliz Jenny karşılar. Evin içi, perdelerin pileleri, salonun büyüklüğü, kuyruklu piyano, yatak odasındaki pirinç karyola ve devasa ayna ile ihtişamlı köşkte gezdikten sonra Jenny, ince İngiliz fincanlarında kakaolu süt ikram eder. İngilizlerle yapılan görüşmeler sonucunda Salcıoğlu, pazarlıktaki gerekli 1000 TL’yi denkleştiremez ve köşkün satışı gerçekleşmez. Ancak yatak odası takımını Mahizer Salcıoğlu’nun görümcesi alır.” sözleriyle belirtti. Çetintürk ayrıca, “Köşkü daha sonra SSK alır. Çünkü sigortanın işçilerden yaptığı kesintilerle hastaneler yapılmaya başlanmıştır. Bahçesindeki ağaçlar ve havuz o dönemden kalma izlerdir.” diye eklemede bulundu.

Sosyal Sigortalar Hastanesi’nden Atatürk Devlet Hastanesi’ne

1953 yılında Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından inşasına başlanan Sosyal Sigortalar Hastanesi, 1963 yılında Ege Bölgesi’nin en modern hastanesi olarak hizmete açılmıştır. 250 yatak kapasitesine sahip bu hastane, Aydın, Muğla ve Denizli illerine sağlık hizmeti sunmuş ve bölgedeki sağlık hizmetlerinin gelişiminde kritik bir rol üstlenmiştir. Emekli çalışan Yüksel Aktemur, hastanenin geçmişine dair şunları belirtti: “Bu yapı, ilk olarak İngilizlerin mülkiyetindeydi ve Forbes ailesine aitti. 1950 yılında inşa edilmeye başlandı ve uzun yıllar boyunca bölgedeki sağlık hizmetlerinin önemli bir merkezi oldu.” Aktemur, hastanenin statüsündeki değişim sürecini vurgulayarak, “İlerleyen yıllarda, Sosyal Sigortalar Hastanesi devlet hastanesi statüsü kazandı ve Atatürk Devlet Hastanesi adını aldı. Eski bina hâlâ ayakta ve geçmişten gelen izleri koruyor.” ifadelerini kullandı. 

Tariş ve Forbest’in tarihi

Tariş, Türkiye’nin köklü tarım kooperatiflerinden biri olup pamuk, zeytin ve üzüm gibi tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasında önemli bir rol üstlenmiştir. Aktemur, bölgenin geçmişine dair detayları aktararak, “Tariş, bu alanı kiraladı ve hastaneye Pamuk Hastanesi adını verdi. O dönemlerde traktörlerle pamuk taşınırdı.” diye anlattı. Forbes Köşkü olarak bilinen ve daha sonra Sigorta Hastanesi olarak kullanılan bu yerin, çocukluk anılarında özel bir yere sahip olduğunu dile getiren Aktemur, “Babam Sabri Aktemur bu işte ilk çalışanlardan biridir. 55 yıl boyunca kaloriferci olarak görev yapmıştır ve teknik serviste günün her saati çalışmıştır.” ifadelerine yer verdi.

Forbes Köşkü’ndeki ilk yıllar ve İngiliz ailelerin rolü

Çetintürk, “1 Temmuz 1923 doğumlu Emine Çeteci, 1943 yılında 20 yaşındayken Atatürk Devlet Hastanesi’ndeki bu köşke, yemek ve mutfak işlerini görmesi için Aydın Dalama’dan getirilir ve yatılı olarak yerleştirilir.” diye belirtti. Çetintürk, “Onu köşke getiren kişi, kendi köylüsüdür ve İngilizlerin köşkünde dış işlerle ilgilenen güvenlik görevlisidir.” diyerek eklemede bulundu. Annesinin anlatımlarıyla bilgileri aktaran 62 yaşındaki emekli elektrik tesisatçısı Yüksel Hanlı, “Forbes ailesinden Jenny, sık sık bahçede parti verirdi. Nazilli ve Söke’deki İngilizler bu partilerin müdavimiydi. Hepsinin eşleri ise Forbes fabrikalarında mühendis gibi rütbeli pozisyonlarda çalışırlardı. Türk yemeklerini de çok severlerdi.” diyerek paylaştı.

Emine Çeteci’nin çalışma süreci ve İzmir’e yerleşim

Annesinin İngiliz David ve ailesiyle uzun yıllar boyunca sigortasız çalıştığını ve onların yardımıyla bir ev sahibi olduğunu söyleyen Hanlı, “Annem bu ailenin yanında çalışırken pek çok İngilizce kelime öğrenmiş ve aileyle birlikte zaman geçirmiş. Onların kendisine gösterdiği ilgi ve destekten her zaman memnuniyetle bahsederdi. Annem bu evde yaklaşık beş altı yıl çalıştı.” şeklinde konuştu. Köşkün sahiplerinin İzmir’e taşınması gündeme gelince, Çeteci’nin babası tarafından geri çağrıldığını, ancak Jenny’nin babasıyla konuşarak onu da yanlarında yardımcı olarak İzmir’e götürdüğünü anlatan Hanlı, “Ev Alsancak’taydı. Annem birkaç ay daha onlarla yaşadı. Dedem, annemi evlendireceğini söyledi ve Aydın’a döndü. Bu aile de İngiltere’ye döndü.” diyerek sözlerini tamamladı.

Evin satışı ve yeni bir yaşam

Annesinin çalıştığı süre içinde aldığı aylıkları biriktirerek Aydın Atatürk Caddesi’nde, Aydın Lisesi kapısı karşısındaki araziden bir arsa aldığını söyleyen Hanlı, “Annem arsa üzerine bir ev yapmak istedi ama parası yetmedi. İngiliz David, evi tamamlaması için ona maddi yardımda bulundu.” diye belirten Hanlı aynı zamanda, “Giderken ona İngiltere’deki adres ve telefonlarını verdiler. Ancak iletişimin zor olduğu o günlerde kağıt kayboldu. Tarihini tam hatırlayamadığı bir gün, aynı evde birlikte zaman geçirdiği küçük Bobby’den bir posta kartı aldı. Kartta adres de yazılıydı, ancak annem o kartı da nereye koyduğunu hatırlamıyordu.” diye ekledi.

İngiltere’ye göç talebi ve aile kararı

Hanlı, doğumundan sonra Forbes ailesinden David ve Jenny’nin kendisini İngiltere’ye götürmek istediklerini ifade ederek, “Daha iyi bir geleceğim olması için sorumluluğumu üstlenmek istediler. Ancak ailem, tek evlat olduğum için bunu kabul etmedi.” diye açıkladı.

Forbes Köşkü ve Sosyal Sigortalar Hastanesi’nin tarihi, Osmanlı’dan Cumhuriyet Dönemi’ne uzanan önemli bir kültürel ve ekonomik dönüşüm sürecini yansıtmaktadır. İngiliz tüccar ailelerin Batı Anadolu üzerindeki etkileri, tarihsel yapılar ve bireylerin tanıklıkları üzerinden geçmişe dair değerli bir perspektif sunmaktadır. Bu çalışmaya katkıda bulunan Havva Çetintürk, Yüksel Aktemur ve Yüksel Hanlı’ya teşekkür ederiz.

Haber: Kader Demir